น้ำสาละวินปนเปื้อนพิษ ชุมชน–นักวิชาการ–ภาคประชาชน จี้รัฐเปิดข้อมูล–คุ้มครองสุขภาพคนพื้นที่ ก่อนชีวิตพัง

22 ธันวาคม 2568 ที่ห้องประชุมสาละวิน องค์การบริหารส่วนตำบลแม่สามแลบ อำเภอสบเมย จังหวัดแม่ฮ่องสอน สมาคมฟื้นฟูและพัฒนาลุ่มน้ำสาละวิน จัดกิจกรรมลงพื้นที่แม่น้ำสาละวิน บริเวณพรมแดนไทย–เมียนมา ในพื้นที่อำเภอแม่สะเรียงและอำเภอสบเมย เพื่อเก็บข้อมูลและแลกเปลี่ยนสถานการณ์กรณีการปนเปื้อนสารโลหะหนักในแม่น้ำสาละวิน

ในช่วงเช้ามีการจัดประชุมแลกเปลี่ยนข้อมูลกับชาวบ้านที่อาศัยอยู่ริมแม่น้ำสาละวินทั้งฝั่งประเทศไทยและฝั่งรัฐกะเหรี่ยง ประเทศเมียนมา โดยมีนักวิชาการ นักวิจัย และเครือข่ายด้านสิ่งแวดล้อมเข้าร่วม พร้อมมีสื่อมวลชนหลายสำนักร่วมสังเกตการณ์

เพียรพร ดีเทศน์ กรรมการบริหารมูลนิธิแม่น้ำและสิทธิ (Rivers & Rights) กล่าวว่า แม่น้ำสาละวินเป็นพื้นที่เชื่อมต่อชุมชนกะเหรี่ยงสองฝั่งพรมแดน แต่ประชาชนกลับได้รับข้อมูลสถานการณ์คุณภาพน้ำค่อนข้างจำกัด โดยการตรวจวัดจากหลายหน่วยงานให้ผลไม่สอดคล้องกัน ขณะที่การตรวจของทีมวิจัยมหาวิทยาลัยเชียงใหม่ในช่วงฤดูน้ำหลากเดือนกันยายน พบสารปนเปื้อนเกินค่ามาตรฐาน

เธอระบุว่า จากการติดตามพื้นที่ต้นน้ำ พบการทำเหมืองทั้งขนาดเล็กและขนาดใหญ่ เมื่อฝนตก ตะกอนและสารพิษจะไหลลงสู่ลำน้ำ ส่งผลให้คุณภาพน้ำลดลงและเกิดความเสี่ยงต่อสุขภาพในระยะยาว แม้ปัจจุบันประชาชนจะยังไม่ได้ใช้น้ำจากแม่น้ำสาละวินเพื่อการดื่มโดยตรง แต่จำเป็นต้องมีการสื่อสารข้อมูลอย่างชัดเจนจากภาครัฐ เพื่อให้ชุมชนสามารถป้องกันผลกระทบได้ทันท่วงที

นิวัฒน์ ร้อยแก้ว ประธานกลุ่มรักษ์เชียงของ และผู้อำนวยการสถาบันองค์ความรู้ท้องถิ่นโฮงเฮียน กล่าวว่า แม่น้ำโขงและแม่น้ำสาละวินเป็นแม่น้ำพี่น้องที่มีต้นกำเนิดจากเทือกเขาหิมาลัยเหมือนกัน แต่ลุ่มน้ำโขงเผชิญการสร้างเขื่อนต่อเนื่องมานาน ส่งผลให้ความอุดมสมบูรณ์และความมั่นคงทางอาหารลดลงอย่างชัดเจน

เขาเตือนว่า ปัจจุบันปัญหาที่รุนแรงยิ่งกว่าการลดลงของทรัพยากรคือการปนเปื้อนสารพิษจากกิจกรรมเหมือง ซึ่งมีแหล่งกำเนิดข้ามพรมแดนและเกี่ยวข้องกับอุตสาหกรรมโลก หากไม่เร่งสร้างความร่วมมือในระดับลุ่มน้ำและอนุภูมิภาค ผลกระทบจะย้อนกลับมาทำลายวิถีชีวิตและสุขภาพของผู้คนอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้

ด้าน ผศ.ดร.ว่าน วิริยา คณะวิทยาศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ ระบุว่า จากการตรวจคุณภาพน้ำแม่น้ำสาละวินอย่างต่อเนื่องจำนวน 4 ครั้ง พบการปนเปื้อนโลหะหนักเกินค่ามาตรฐานในหลายจุด โดยเฉพาะสารหนู ซึ่งมีแนวโน้มเชื่อมโยงกับกระบวนการทำเหมืองในพื้นที่ต้นน้ำที่ใช้สารเคมีรุนแรงในการสกัดแร่ สารเคมีที่ไม่ได้ถูกนำไปใช้จะถูกปล่อยทิ้งและไหลลงสู่ลำน้ำ ส่งผลให้โลหะหนักสะสมในน้ำ ตะกอน และระบบนิเวศ

เขาระบุว่า ผลกระทบจากโลหะหนักอาจไม่แสดงอาการในระยะสั้น แต่จะสะสมผ่านห่วงโซ่อาหารจากสิ่งมีชีวิตขนาดเล็กไปสู่ปลาและกุ้ง ก่อนย้อนกลับมาสู่มนุษย์ โดยเฉพาะกลุ่มที่ใช้น้ำและบริโภคสัตว์น้ำจากแม่น้ำเป็นประจำ อย่างไรก็ตาม ยังสามารถลดความเสี่ยงเฉพาะหน้าได้ เช่น การกรองน้ำก่อนนำไปใช้ และการหลีกเลี่ยงบริโภคส่วนของสัตว์น้ำที่มีการสะสมโลหะหนักสูง เช่น หัว เครื่องใน และพุงปลา

ขณะที่ สมพร เพ็งค่ำ นักวิจัยอิสระและผู้อำนวยการสถาบันพัฒนาระบบประเมินผลกระทบทางสุขภาพโดยชุมชน ระบุว่า สารพิษหลักที่พบในแม่น้ำสาละวินคือสารหนู ซึ่งเป็นโลหะหนักที่พบได้ทั้งในตะกอนและน้ำ โดยเฉพาะช่วงน้ำขุ่นหรือน้ำหลากจะมีความเสี่ยงสูง สารหนูสามารถเข้าสู่ร่างกายได้ทั้งจากการกินอาหารและน้ำ รวมถึงการซึมผ่านผิวหนังหรือเยื่ออ่อน โดยเฉพาะในเด็กเล็กหรือผู้ที่มีบาดแผล

สมพรอธิบายว่า พิษจากสารหนูมักไม่แสดงอาการทันที แต่จะสะสมในร่างกายจากการรับสัมผัสซ้ำๆ เป็นเวลานาน และเพิ่มความเสี่ยงต่อโรคเรื้อรังและมะเร็งหลายชนิด เช่น มะเร็งผิวหนัง ตับ ไต และกระเพาะปัสสาวะ จึงควรลดการรับสารพิษตั้งแต่ต้นทาง ทั้งการใช้น้ำและการบริโภคปลาและผักจากลุ่มน้ำ เพื่อลดผลกระทบต่อสุขภาพในระยะยาว

ซอเหล่อเก ตัวแทนชาวบ้านอิตุท่า ค่ายผู้หนีภัยสงครามฝั่งรัฐกะเหรี่ยง ระบุว่า ปัญหาที่ชุมชนกำลังเผชิญเป็นผลจากการแสวงหาผลประโยชน์ของผู้มีอำนาจ โดยเฉพาะการทำเหมืองที่ก่อให้เกิดการปนเปื้อนในแม่น้ำ ซึ่งเป็นการทำร้ายพื้นที่และวิถีชีวิตของประชาชน พร้อมเรียกร้องให้รัฐบาลเข้ามาแก้ไขอย่างจริงจัง ก่อนที่ผลกระทบด้านสุขภาพจะรุนแรงมากขึ้น