แคมเปญ “หยุดเผา = หยุด PM2.5” ของสำนักงานกองทุนสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ (สสส.) ที่เผยแพร่เมื่อวันที่ 26 มีนาคมที่ผ่านมา กำลังเผชิญกับเสียงวิพากษ์วิจารณ์ในออนไลน์อย่างรุนแรง หลังเผยแพร่แคมเปญรณรงค์ที่ตั้งเป้าไม่สนับสนุนผลิตภัณฑ์จากการเผาป่า เช่น ผักหวาน และเห็ดเผาะ หรือที่คนเหนือรู้จักในชื่อ “เห็ดถอบ”

แม้เจตนาจะสื่อถึงการลดฝุ่น PM2.5 เพื่อสุขภาพของประชาชน แต่ผลที่ตามมากลับกลายเป็นกระแสต่อต้าน โดยเฉพาะจากคนในพื้นที่และผู้ใช้สื่อออนไลน์จำนวนมากที่มองว่า แคมเปญโฆษณานี้กำลัง “โยนความผิด” ไปให้ชาวบ้านและเกษตรกรที่อาศัยป่าในการดำรงชีพ แต่กลับหลีกเลี่ยงที่จะพูดถึงหนึ่งในต้นตอของมลพิษอย่างภาคอุตสาหกรรมเกษตรขนาดใหญ่ โดยเฉพาะ “ข้าวโพด” ซึ่งมีบทบาทสำคัญต่อปัญหาฝุ่น PM2.5

‘เห็ดถอบไม่ใช่เห็ดนรก’ นักวิชาการชี้เห็ดถอบสร้างแร่ธาตุในธรรมชาติ-ยับยั้งเซลล์มะเร็ง

ทั้งนี้จากการทำแคมเปญโฆษณาที่กล่าวโทษว่าเห็ดถอบกับปัญหาฝุ่นควันและไฟป่า รวมไปถึงการสร้าง PM2.5 บทความ “เห็ดเผาะ” เป็นเห็ดนรกจริงหรือ? เผยแพร่ในสมาคมนักวิจัยและเพาะเห็ดแห่งประเทศไทย โดย ดร.ธารรัตน์ แก้วกระจ่าง นักวิชาการจากภาควิชาชีววิทยาป่าไม้ คณะวนศาสตร์ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ ที่ชี้ว่า “เห็ดถอบไม่ใช่เห็ดนรก” อย่างที่ถูกกล่าวหาในกระแสสังคม

ในบทความอธิบายว่า เห็ดถอบเป็นเห็ดป่าชนิดพิเศษที่มีความสัมพันธ์แบบพึ่งพาอาศัยกับรากของพืชไม้ยืนต้น เรียกว่าระบบ “เอคโตไมคอร์ไรซา” (ectomycorrhiza) ซึ่งช่วยเพิ่มความสามารถในการดูดซับน้ำและธาตุอาหารของพืช และยังเสริมให้พืชทนทานต่อความแห้งแล้งและโรคจากระบบรากได้ดีขึ้น เห็ดชนิดนี้พบได้ทั้งในป่าเต็งรังและป่าสนเขาของไทย โดยเฉพาะในช่วงต้นฤดูฝน ตั้งแต่เดือนพฤษภาคมถึงกรกฎาคม

ในประเทศไทยมีการค้นพบเห็ดถอบใหม่ของโลกถึง 3 ชนิด คือ เห็ดถอบหนัง, เห็ดถอบฝ้าย และเห็ดถอบสิรินธร ซึ่งล้วนแต่มีคุณค่าเชิงนิเวศและเศรษฐกิจสูง อีกทั้งยังมีรายงานว่ามีสารสำคัญที่สามารถยับยั้งเซลล์มะเร็งและเชื้อวัณโรคได้

อย่างไรก็ตาม ประเด็นสำคัญที่ ธารรัตน์ เน้นย้ำคือการเผาป่าไม่ใช่สาเหตุที่ทำให้เห็ดถอบงอกขึ้นมา โดยอธิบายว่า ความเชื่อที่ว่าไฟป่าทำให้เกิดเห็ดถอบนั้น ไม่ได้รับการสนับสนุนจากงานวิจัยในระดับสากล เช่น งานของ Kennedy K.H. ที่ชี้ว่า ไฟไม่ใช่ปัจจัยกระตุ้นการเจริญของเห็ด แต่เป็นเพียงเหตุให้เศษพืชคลุมดินถูกเผา ทำให้มองเห็นเห็ดได้ง่ายขึ้นมากกว่า

เนื้อหาในบทความยังบอกอีกว่า เห็ดถอบยังมีคุณสมบัติพิเศษในการสร้างโครงสร้างที่เรียกว่า “สเคอโรเตียม” (sclerotium) ซึ่งเป็นเส้นใยที่รวมตัวกันอย่างแน่นหนา สามารถทนสภาพแห้งแล้งหรือไม่เหมาะสมได้นาน และอาจเป็นเหตุผลที่ทำให้เห็ดสามารถปรากฏหลังเหตุไฟป่าได้บ้าง แต่ไม่ใช่เพราะไฟคือสิ่งจำเป็นในการเกิดเห็ดถอบ

ทั้งนี้ในช่วงท้ายของบทความยังกล่าวอีกว่า เห็ดถอบไม่ใช่เห็ดนรก แต่เป็นเห็ดที่มีคุณค่าต่อป่าและมนุษย์ การเผาป่าไม่ช่วยให้เห็ดถอบงอก แต่การอนุรักษ์และฟื้นฟูป่าต่างหากที่ทำให้เราสามารถใช้ประโยชน์จากเห็ดถอบได้อย่างยั่งยืน

“มักง่าย โยนผิดให้ชาวบ้าน” ความเห็นอดีตคนทำงานโฆษณาถึงแคมเปญ สสส.

“โลกทุกวันนี้ คนไม่ได้โง่แล้วนะครับ”

ศักดิ์รพี รินสาร อดีตคนทำงานในแวดวงโฆษณาและเอเจนซี่ได้วิพากษ์วิจารณ์แคมเปญ “หยุดเผา = หยุด PM2.5” ของสสส. ผ่านรายงานของ Lanner ศักดิ์รพีมองว่าโฆษณาชุดนี้สะท้อนมุมมองแบบ “คนกรุงเทพฯ” ที่พยายามทำให้ปัญหาฝุ่นควันดูง่ายและตรงไปตรงมามากจนเกินจริง โดยมุ่งเน้นไปที่พฤติกรรมของชาวบ้าน เช่น การเผาป่าเพื่อหาเห็ดถอบและผักหวาน มากกว่าจะชี้ให้เห็นสาเหตุเชิงโครงสร้างอย่างอุตสาหกรรมเกษตรขนาดใหญ่หรือทุนผูกขาด

“เขา Simplify ทุกอย่างให้เข้าใจง่าย ซึ่งเข้าใจได้ในแง่ของการทำโฆษณาที่มีเวลาจำกัด 15 วินาที 30 วินาที แต่มันง่ายเกินไป จนลดทอนความซับซ้อนของปัญหา เหมือนจะบอกว่าคนจนคือปัญหา ทั้งที่ฝุ่นควันไม่ได้มาจากตรงนั้นทั้งหมด”

เขายกตัวอย่างการใช้ภาพ “ฮีโร่อากาศสะอาด” ว่าเป็นการสื่อสารแบบสั่งสอน ไม่เข้าใจรากเหง้าของวิถีชุมชน และยิ่งตอกย้ำภาพเหมารวมของคนชายขอบว่าเป็นต้นตอของปัญหา

“โฆษณาแบบนี้มีท่าทีสั่งสอน เหมือนละครไทยที่คนกรุงเทพฯ ต้องมาสั่งสอนชาวบ้านว่าอะไรถูกอะไรผิด ทั้งที่คนในพื้นที่เขารู้ดีอยู่แล้วว่าปัญหาฝุ่นมาจากไหน”

ในฐานะอดีตคนเคยทำงานในเอเจนซี่โฆษณา ศักดิ์รพี ตั้งคำถามถึง “สิ่งที่ไม่ถูกพูดถึง” ในแคมเปญนี้ เขาตั้งข้อสังเกตว่าโฆษณาหลีกเลี่ยงที่จะกล่าวถึงบริษัทใหญ่หรือทุนผูกขาดที่มีบทบาทสำคัญต่อปัญหา PM2.5 โดยเฉพาะในอุตสาหกรรมการเกษตรและพลังงาน

“ถามว่าทำไมไม่พูดถึงทุนใหญ่ ก็เพราะกลัวไงครับ สื่อกับเอเจนซี่เดี๋ยวนี้ต้องขอเงินจากทุนใหญ่กันหมด ไม่กล้าแตะ กลัวโดนฟ้อง กลัวงบหาย”

ทั้งนี้ศักดิ์รพียังยกตัวอย่างแคมเปญของบริษัทเอกชนบางรายที่สนับสนุนการตัดอ้อยสดเพื่อลดการเผา ว่าอย่างน้อยก็ยังเห็นความพยายามปรับตัวในเชิงโครงสร้าง ไม่ใช่โยนความผิดไปยังชาวไร่หรือผู้บริโภคอย่างเดียว

“คนยุคนี้เข้าใจมากกว่าที่คิดทุกคนรู้ว่าต้นเหตุของปัญหาไม่ใช่เห็ดถอบ แต่คือทุนผูกขาด เราไม่ได้ต้องการโฆษณาที่สวยงาม เราต้องการโฆษณาที่ซื่อตรงกับความจริง”

เมื่อถามถึงสิ่งที่ควรเปลี่ยน ศักดิ์รพีบอกว่า คนทำสื่อควรกล้าตั้งคำถามกับทุน และไม่ควรมองคนดูว่า “โง่”

“สุดท้ายมันไม่ใช่แค่เรื่องฝุ่น แต่มันคือการจัดลำดับความสำคัญของสื่อและโฆษณาไทย ว่าจะยืนอยู่ข้างทุน หรือยืนอยู่ข้างประชาชน” ศักดิ์รพี ทิ้งท้าย

กองบรรณาธิการ

ทีมข่าวที่ประกอบไปด้วยผู้คนหลากหลาย บ้างก็มาจากทะเล บ้างก็มาจากภูเขา แต่สุดท้ายก็ลงเอยที่ภาคเหนืออยู่ที่ Lanner นี่แหละ...

ตอบโต้แคมเปญ สสส. นักวิชาการชี้ “เห็ดถอบ” ไม่ใช่เห็ดนรก อดีตคนโฆษณาแนะอย่ามองคนดูโง่

“มักง่าย โยนผิดให้ชาวบ้าน” ความเห็นอดีตคนทำงานโฆษณาถึงแคมเปญ สสส.

กองบรรณาธิการ

ธรรมนัสใหญ่จริงมั้ย?

ยิ่งแก้ยิ่งพัง: ดอกไม้สีดำ โคมกลับหัว และคำถามว่า ‘ประชาชนอยู่ตรงไหน’ ในสมการนี้

ละลานล้านนา: ล้านนาในรสลับ วัฒนธรรมการกินที่บอกผ่านความไม่บอก